شوک مغزی چیست؟ چه کاربردهایی دارد؟

شوک مغزی یا درمان با تشنج‌الکتریکی (ECT) روشی پزشکی است که برای درمان برخی بیماری های مغز و اعصاب و اختلالات روانی شدید، از جمله افسردگی مقاوم به درمان و اختلال دوقطبی استفاده می‌شود. این روش شامل ارسال تحریکات الکتریکی کنترل‌شده به مغز بیمار در شرایط بیهوشی است و باعث ایجاد تشنج کوتاه‌مدتی می‌شود که به تنظیم عملکرد مغز کمک می‌کند. این روش معمولاً زمانی به کار می‌رود که سایر روش‌های درمانی مانند دارودرمانی یا روان‌درمانی نتوانند مؤثر باشند. این روش تحت نظارت تیمی متشکل از روانپزشک، متخصص بیهوشی و کادر درمانی انجام می‌شود و اگرچه ممکن است عوارض جانبی کوتاه‌مدتی داشته باشد، می‌تواند به بهبود قابل‌توجهی در بیماران کمک کند. در ادامه به شما عزیزان می گوییم که شوک مغزی چیست و چه مزایا و کاربردهایی دارد.

شوک مغزی چیست؟

به طور کلی شوک مغزی یا تشنج الکتریکی (Electroconvulsive Therapy) یکی از روش‌های مؤثر و ایمن برای درمان برخی بیماری‌های مغز و اعصاب و اختلالات روانی است. این روش درمانی به‌ویژه در موارد افسردگی شدید و مقاوم به درمان و اختلال دوقطبی کاربرد دارد. شوک درمانی به دلیل سرعت تأثیرگذاری خود، یکی از سریع‌ترین راه‌های درمانی در موارد اضطراری روانپزشکی محسوب می‌شود. این روش معمولاً برای بیمارانی تجویز می‌شود که به درمان‌های دارویی یا روان‌درمانی پاسخ نداده‌اند یا شرایط‌شان به درمان فوری نیاز دارد.

در این فرآیند، بیمار تحت بیهوشی عمومی قرار می‌گیرد و جریان الکتریکی کنترل‌شده‌ای به مغز او اعمال می‌شود که تشنجی موقت به وجود می‌آورد. این تشنج می‌تواند عملکرد مغز را تعدیل کند و بخش‌هایی از مغز، به‌ویژه مراکز مرتبط با کنترل روحیه، خواب و اشتها را تحت تأثیر قرار دهد.

شوک درمانی چیست و چه کاربردهایی دارد؟

درمان با دستگاه شوک مغزی برای از بین بردن اختلالات خلقی و اسکیزوفرنی نیز انجام می‌شود. در شوک درمانی بیمار تحت بیهوشی عمومی قرار گرفته و جریان الکتریکی ضعیف و کنترل‌شده‌ای از مغز او عبور داده می‌شود. این جریان که از طریق الکترودهایی که در دو طرف سر قرار داده می‌شوند منتقل می‌شود، باعث ایجاد تشنج کوتاه و موقتی شده و به تنظیم فعالیت‌های مغزی کمک می‌کند. معمولاً شدت جریان بین 200 تا 1600 میلی‌آمپر و مدت آن بنا به تشخیص پزشک بین 1 تا 6 ثانیه تنظیم می‌شود. این فرآیند می‌تواند تأثیر چشمگیری در کاهش علائم اختلالات روانی داشته باشد، به‌ویژه در بیمارانی که به دیگر روش‌های درمانی پاسخ نداده‌اند.

الکتروشوک درمانی در اتاق مخصوص یا در اتاق عمل انجام می‌شود و تمامی مراحل تحت نظارت دقیق تیم درمانی شامل پزشک متخصص و پرستار صورت می‌گیرد. پس از پایان فرآیند، بیمار به اتاق بهبودی منتقل می‌شود و تا زمان بازگشت کامل هوشیاری، ضربان قلب و فشار خون او توسط پرستار مورد بررسی قرار می‌گیرد.

تفاوت آر تی ام اس با شوک مغزی چیست؟

دستگاه آر تی ام اس (rTMS) یا تحریک مغناطیسی مکرر مغز و شوک مغزی (ECT) دو روش متفاوت برای درمان اختلالات روانی هستند. آر تی ام اس از امواج مغناطیسی غیرتهاجمی برای تحریک نواحی خاصی از مغز استفاده می‌کند و نیازی به بیهوشی ندارد. این روش بیشتر برای درمان افسردگی‌های متوسط تا شدید که به دارودرمانی پاسخ نداده‌اند، به کار می‌رود و به دلیل غیرتهاجمی بودن، عوارض جانبی بسیار کمتری مانند سردرد یا احساس ناراحتی موضعی دارد. در مقابل، شوک مغزی (ECT) شامل اعمال جریان الکتریکی ضعیف به مغز در حالت بیهوشی است که باعث ایجاد تشنج کنترل‌شده می‌شود و معمولاً برای موارد شدیدتر، مانند افسردگی مقاوم یا اختلالات خلقی حاد، به کار می‌رود.

معمولاً آر تی ام اس عوارض جانبی جدی ندارد و پس از هر جلسه بیمار می‌تواند به فعالیت‌های روزمره خود ادامه دهد. در مقابل شوک مغزی، به دلیل استفاده از جریان الکتریکی و نیاز به بیهوشی، ممکن است عوارضی همچون گیجی یا فراموشی موقت ایجاد کند. از نظر کاربرد، آر تی ام اس بیشتر در مواردی که بیماران به درمان غیرتهاجمی نیاز دارند، مناسب است. در حالی که ECT به‌ویژه در شرایط بحرانی و موارد مقاوم به درمان، مانند افسردگی شدید همراه با افکار خودکشی، کاربرد دارد.

انواع شوک مغزی

شوک مغزی به دو نوع اصلی تقسیم می‌شود و هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارند. توجه داشته باشید که علت شوک مغزی و استفاده از آن تأثیر این روش بر تعادل مواد شیمیایی مغز است که در برخی بیماری‌ های روانی مانند افسردگی دچار اختلال می‌شوند. با ایجاد یک تشنج کنترل شده، این تعادل مجدداً برقرار شده و علائم بیماری بهبود می‌یابد. دو نوع اصلی این روش درمانی عبارت است از:

• شوک مغزی دوطرفه: در این روش، جریان الکتریکی از هر دو طرف سر عبور می‌کند و باعث ایجاد یک میدان الکتریکی وسیع‌تر در مغز می‌شود. به همین دلیل، اثرگذاری آن معمولاً قوی‌تر است و برای درمان اختلالات شدیدتر مورد استفاده قرار می‌گیرد.
• شوک مغزی یک‌طرفه: در شوک درمانی یک‌طرفه، جریان الکتریکی فقط از یک طرف سر عبور می‌کند و میدان الکتریکی ایجاد شده محدودتر است. به همین دلیل، عوارض جانبی آن معمولاً کمتر از نوع دوطرفه است. از طرف دیگر ممکن است برای درمان برخی اختلالات، اثرگذاری کافی نداشته باشد.

کاربردهای شوک مغزی چیست؟

همان طور که در مطالب بالا نیز گفتیم الکتروشوک درمانی (ECT) یک روش درمانی است که برای کنترل و درمان اختلالات روانی شدید مانند افسردگی مقاوم به درمان، اختلال دوقطبی، اختلال شیدایی و حتی برخی اختلالات اضطرابی جدی به کار می‌رود. ECT اغلب زمانی استفاده می‌شود که سایر روش‌های درمانی مانند دارو درمانی و روان درمانی مؤثر واقع نشوند. در ادامه مهم‌ترین کاربردهای شوک درمانی را بیان می‌کنیم.

شوک مغزی برای وسواس فکری

الکتروشوک درمانی (ECT) در موارد شدید وسواس فکری و اختلال شخصیت وسواسی که به درمان‌های دیگر پاسخ نداده‌اند، به عنوان آخرین گزینه درمانی در نظر گرفته می‌شود. این روش با ایجاد تغییرات در فعالیت مغز، می‌تواند علائم وسواس را بهبود بخشد. با این حال، ECT یک روش درمانی جدی است و ممکن است عوارضی مانند خستگی، سردرد، مشکلات حافظه و عوارض ناشی از تحریک الکتریکی داشته باشد. بنابراین، قبل از تصمیم‌گیری در مورد انجام ECT، لازم است با پزشک متخصص در مورد تمام جوانب مثبت و منفی این روش درمانی مشورت کامل داشته باشید. شایان ذکر است که این روش فقط باید توسط پزشکان متخصص و در محیط‌های بیمارستانی انجام شود.

شوک مغزی برای توهم

الکتروشوک درمانی می‌تواند بر بهبود توهم نیز تاثیرگذار باشد، اما شواهد محکمی مبنی بر کاهش قابل توجه شدت توهم در اثر شوک مغزی وجود ندارد. به عبارت دیگر، ممکن است این روش به عنوان بخشی از درمان جامع برای کاهش توهمات در برخی موارد استفاده شود، اما این روش به عنوان درمان اصلی و قطعی برای توهمات شناخته نمی‌شود. معمولاً درمان توهمات به اختلال زمینه‌ای که باعث ایجاد آنها شده است، مانند اسکیزوفرنی، بستگی دارد و این نوع درمان می‌تواند به عنوان یک ابزار کمکی در کنار سایر روش‌های درمانی مورد استفاده قرار گیرد.

شوک مغزی بیماران دو قطبی

الکتروشوک درمانی در درمان اختلالات روانی شدید مانند اختلال دوقطبی بسیار موثر است. این روش تعادل شیمیایی مغز را تغییر داده و به بهبود علائم افسردگی و مانیا که دو ویژگی اصلی اختلال دوقطبی هستند، کمک می‌کند. ECT می‌تواند بهبود سریع‌تری در علائم افسردگی ایجاد کند و بیمار را از عوارض جانبی برخی داروهای روان‌پزشکی رها سازد. با این حال، مانند هر روش درمانی دیگری، ECT دارای عوارض جانبی است و تصمیم‌گیری در مورد انجام آن باید با مشورت پزشک متخصص و با توجه به شرایط فردی بیمار صورت گیرد.

شوک مغزی برای فراموشی

اغلب افرادی که تحت درمان با الکتروشوک درمانی (ECT) قرار می‌گیرند، پس از اتمام دوره درمان، با بهبود قابل توجهی در حافظه خود مواجه می‌شوند. اگرچه برخی بیماران ممکن است در کوتاه مدت با مشکلاتی مانند فراموشی و کاهش تمرکز روبرو شوند، اما این عوارض معمولاً موقتی هستند و طی چند هفته تا چند ماه برطرف می‌شوند. مزایای درمانی ECT در بسیاری از بیماران شامل بهبودی قابل توجه در علائم افسردگی و سایر اختلالات روانی است و بر عوارض جانبی موقتی آن می‌چربد. با این حال، هر فرد به درمان ECT به طور متفاوتی پاسخ می‌دهد و میزان بهبودی و مدت زمان بهبودی در هر فرد متفاوت است.

شوک مغزی برای ترک اعتیاد

همان طور که گفتیم الکتروشوک درمانی (ECT) در درمان افسردگی شدید موثر است و برای ترک اعتیاد مناسب نیست. در واقع ادعای استفاده از ECT برای ترک اعتیاد فاقد پایه علمی است. این روش درمانی برای تغییر شیمی مغز طراحی شده است تا علائم بیماری‌های روانی خاص را بهبود بخشد و هیچ گونه تأثیر مستقیمی بر اعتیاد ندارد. استفاده از ECT برای ترک اعتیاد نه تنها بی‌اثر است، بلکه می‌تواند عوارض جانبی جدی برای فرد ایجاد کند و به هیچ عنوان روشی انسانی و اخلاقی برای درمان اعتیاد محسوب نمی‌شود. درمان اعتیاد نیازمند رویکردهای جامع و تخصصی بوده و شامل روان‌درمانی، دارو درمانی و حمایت‌های اجتماعی است.

نکات مهم قبل از انجام شوک مغزی

قبل از انجام ECT باید چند نکته مهم رعایت شود. برای مثال بیمار باید از شب قبل ناشتا باشد و مصرف برخی غذاها طبق دستور پزشک ممنوع است. همچنین ارزیابی‌های پزشکی شامل آزمایش خون و نوار قلب برای بررسی وضعیت سلامت بیمار انجام می‌شود. علاوه بر این ممکن است نیاز باشد برخی داروها قطع یا تغییر یابند، لذا بیمار باید تمام داروهای مصرفی خود را به پزشک اطلاع دهد. این روش در حالت بیهوشی عمومی انجام می‌شود و تیم پزشکی شامل متخصص بیهوشی در این فرآیند حضور دارد.

توجه داشته باشید که گفت‌وگو با پزشک درباره نگرانی‌ها و سوالات پیش از درمان می‌تواند به کاهش اضطراب کمک کند. همچنین کودکان زیر ۱۱ سال، افراد دارای بیماری‌های قلبی شدید، حساسیت به داروهای بیهوشی و زنان باردار نمی‌توانند این درمان را دریافت کنند

مراقبت های لازم بعد از انجام شوک مغزی

بلافاصله پس از انجام شوک مغزی، ممکن است بیمار علائمی مانند تهوع، سردرد یا درد عضلانی را تجربه کند که معمولاً با مصرف داروهایی مانند استامینوفن (تیلنول) قابل کنترل است. بسیاری از بیماران چند ساعت پس از این روش به فعالیت‌های روزمره خود بازمی‌گردند. اما در برخی موارد پزشک توصیه می‌کند که بیمار پس از آخرین جلسه یا به مدت ۲۴ ساعت بعد از هر جلسه، از انجام فعالیت‌های مهم مانند رانندگی خودداری کند تا بدن فرصت کافی برای بهبودی داشته باشد.

عوارض دستگاه شوک مغزی

اگر برایتان سوال است که عوارض شوک مغزی چیست؟ باید بگوییم شایع‌ترین عوارض آن شامل حالت تهوع، سردرد، خستگی، گیجی و سردرگمی است. همچنین ممکن است فرد دچار فراموشی کوتاه‌مدت شده و در تمرکز و علاقه‌مندی‌های خود دچار اختلال شود. در موارد نادر، فراموشی دائمی نیز ممکن است رخ دهد. به همین دلیل، تصمیم‌گیری در مورد انجام شوک مغزی باید با دقت و پس از مشورت با پزشک متخصص صورت گیرد.

انجام شوک مغزی برای چه کسانی مناسب نیست؟

اگرچه این روش در درمان برخی اختلالات روانی موثر است، اما برای همه مناسب نیست. شوک درمانی برای افرادی که بیماری‌های قلبی شدید دارند، به داروهای بیهوشی حساس هستند یا مشکلات انعقادی خون دارند، توصیه نمی‌شود. همچنین برای زنان باردار و کودکانی که به بلوغ ذهنی نرسیده‌اند، شوک مغزی مناسب نیست. علاوه بر این، افرادی که سابقه تشنج یا تومور مغزی دارند، باید با احتیاط بیشتری تحت این درمان قرار بگیرند. در نتیجه قبل از تصمیم‌گیری در مورد انجام الکتروشوک‌ درمانی، حتما با پزشک متخصص مشورت کنید تا از مناسب بودن این روش برای خودتان اطمینان داشته باشید.

نحوه انجام و مراحل شوک مغزی چگونه است

این روش معمولاً در حالت بیهوشی و تحت نظارت دقیق پزشک انجام می‌شود. ابتدا الکترودهایی به سر بیمار متصل شده و سپس جریان الکتریکی بسیار کوتاهی به مغز ارسال می‌شود. این جریان الکتریکی یک تشنج کوتاه‌مدت را به وجود می‌آورد. تعداد جلسات شوک مغزی به تشخیص پزشک و شدت بیماری بستگی دارد و معمولاً بین ۶ تا ۱۲ جلسه است. پس از هر جلسه، بیمار به اتاق ریکاوری منتقل می‌شود تا پزشک متخصص از هوشیاری کامل بیمار اطمینان حاصل کند.

سخن پایانی

در این مطلب سعی کردیم به این سوال پاسخ دهیم که شوک مغزی چیست؟ در حقیقت شوک درمانی یک روش موثر برای برخی اختلالات روانی شدید است که می‌تواند به بیمارانی که به درمان‌های دیگر پاسخ نداده‌اند، کمک کند. با این حال، این روش دارای عوارضی است و باید تحت نظر پزشک متخصص و در شرایط کنترل شده انجام شود. اغلب از شوک درمانی برای از بین بردن برخی اختلالات روانی شدید مانند افسردگی مقاوم به درمان، اختلال دوقطبی، اسکیزوفرنی و سایر اختلالات روان‌پزشکی دیگر استفاده می‌شود. این روش درمانی با تغییر فعالیت‌های شیمیایی مغز، به بهبود علائم بیماری کمک می‌کند.