خواب یکی از مهم‌ترین نیازهای اساسی انسان است که به طور مستقیم بر سلامت جسمی و روانی تاثیر می‌گذارد. با این‌حال، بسیاری از افراد در سراسر جهان با مشکلات خواب دست‌وپنجه نرم می‌کنند که کیفیت زندگی آنها را به‌شدت کاهش می‌دهد. در میان این مشکلات، خواب پریشی یا پاراسومنیا از پیچیده‌ترین و درعین‌حال کمتر شناخته‌شده‌ترین اختلالاتی است که متاسفانه باعث بروز تجربیات غیرعادی در هنگام خواب می‌شود. این اختلال در اشکال مختلفی ظاهر می‌شود، از کابوس‌های شبانه گرفته تا راه رفتن در خواب و حتی فلج خواب که بسیاری از افراد آن را به‌عنوان تجربه‌ای ترسناک توصیف می‌کنند.
اختلالات خواب مانند خواب‌پریشی طبق تحقیقاتی که انجام شده است، ریشه در عوامل مختلفی دارند، از مشکلات عصبی و روان‌شناختی گرفته تا سبک زندگی نادرست و استرس‌های روزمره ممکن است باعث بروز این اختلال شوند.
در برخی موارد، این اختلالات ممکن است نشانه‌ای از بیماری‌های جدی‌تری مانند افسردگی، اضطراب یا حتی مشکلات مغزی باشند. اهمیت بررسی این موضوع زمانی بیشتر می‌شود که بدانیم خواب سالم و بدون اختلال، کلید حفظ عملکرد بهینه مغز و بدن است.
به دلیل اهمیت داشتن خوابی سالم و مناسب در این مقاله، به‌طور جامع به بررسی این اختلال، انواع آن، علل بروز، علائم، روش‌های تشخیص و درمان این اختلال پرداخته‌ایم تا تصویری کامل از این پدیده برایتان ایجاد شود. و اگر خود شما یا یکی از نزدیکانتان با آن مواجه هستید، بدانید که در صورت لزوم چه اقداماتی را انجام دهید.
پاراسومنیا یا خواب پریشی چیست؟
پاراسومنیا به گروهی از اختلالات خواب می‌گویند که در آن، فرد در طول خواب یا هنگام بیدار شدن از خواب رفتارهای غیرعادی و ناهنجار از خود نشان می‌دهد. این اختلالات به شکل حرکات غیرطبیعی، گفتار نامفهوم، احساس ترس شدید یا حتی انجام اعمال پیچیده بدون آگاهی کامل ظاهر می‌شوند. برخلاف سایر مشکلات خواب که بیشتر به کیفیت یا کمیت خواب مربوط می‌شوند، پاراسومنیا عمدتاً به رفتارهای غیرمعمول در هنگام خواب یا در مرز بین خواب و بیداری مربوط است.
پاراسومنیا در دسته‌بندی‌های مختلفی قرار می‌گیرد که می‌توان به اختلالات مرتبط با خواب REM مانند فلج خواب و کابوس‌های شبانه و اختلالات مرتبط با خواب غیر REM مانند راه رفتن در خواب و وحشت‌های شبانه اشاره کرد. این پدیده معمولاً در کودکان بیشتر مشاهده می‌شود، اما در برخی موارد تا بزرگسالی نیز ادامه پیدا می‌کند. اهمیت شناخت و مدیریت این اختلال در جلوگیری از آسیب‌های احتمالی ناشی از رفتارهای ناهنجار در هنگام خواب بسیار حیاتی است.
علائم خواب پریشی
علائم خواب پریشی بسته به نوع اختلال و شدت آن بسیار متنوع هستند. در برخی از افراد ممکن است تنها نشانه‌های خفیفی از این اختلال بروز کند، درحالی‌که در موارد شدیدتر، علائم حتی ممکن است باعث بروز مشکلات جدی برای فرد و اطرافیان او شوند. از جمله شایع‌ترین علائم این اختلال می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- راه رفتن در خواب: برخی از بیماران بدون آگاهی کامل از تخت بلند می‌شوند و شروع به حرکت در محیط اطراف خود می‌کنند، گاهی حتی کارهای پیچیده‌ای مانند باز کردن درب‌ها یا لباس پوشیدن انجام می‌دهند.
- صحبت کردن در خواب: برخی افراد هم در هنگام خواب کلمات یا جملات نامفهوم را بر زبان می‌آورند که در این شرایط پزشکان احتمال می‌دهند که آنها نشانه‌ای از یک اختلال خواب جدی‌تر باشند.
- فلج خواب: در این وضعیت، فرد هنگام بیدار شدن از خواب به‌طور موقت قادر به حرکت یا صحبت کردن نیست و ممکن است احساس سنگینی داشته باشد یا تصور کند یک موجود خیالی در کنارش حضور دارد.
- کابوس‌های شدید: به صورت رویاهای ترسناک و استرس‌زا هستند که باعث بیدار شدن فرد همراه با احساس اضطراب و ترس می‌شوند.
- وحشت شبانه: فرد به‌طور ناگهانی از خواب می‌پرد، جیغ می‌زند یا رفتارهای وحشت‌زده از خود نشان می‌دهد، اما معمولاً پس از بیداری از این وقایع چیزی به خاطر نمی‌آورد.
علت پاراسومنیا چیست؟
و حال می‌رسیم به سوال مهم که علت خواب پریشی ممکن است چه چیزهایی باشد؟ پزشکان علل این نوع اختلال خواب را ترکیبی از عوامل ژنتیکی، محیطی و روان‌شناختی می‌دانند. در بسیاری از موارد، این اختلال به دلایل نامشخصی ایجاد می‌شود، اما برخی از عوامل شایع که می‌توانند زمینه‌ساز بروز پاراسومنیا باشند عبارت‌اند از:
- عوامل ژنتیکی: تحقیقات نشان داده‌اند که در برخی خانواده‌ها، پاراسومنیا به‌طور ارثی منتقل می‌شود و افرادی که در خانواده خود سابقه این اختلال را دارند، احتمال بیشتری برای تجربه آن دارند.
- استرس و اضطراب: فشارهای روانی و استرس‌های روزمره هم می‌توانند باعث تشدید اختلالات خواب شوند و احتمال وقوع رفتارهای غیرعادی در هنگام خواب را افزایش دهند.
- کمبود خواب: نداشتن خواب کافی یا بی‌نظمی در برنامه خواب هم دلیل دیگری است که متاسفانه تأثیر مستقیمی بر کیفیت خواب دارد و زمینه‌ساز بروز خواب‌پریشی می‌شود.
- مصرف داروها و مواد محرک: برخی داروهای روان‌گردان، الکل و مواد مخدر هم می‌توانند بر عملکرد مغز در هنگام خواب تأثیر بگذارند و باعث بروز این اختلال شوند.
- اختلالات مغزی و عصبی: در برخی موارد، بیماری‌های عصبی مانند پارکینسون یا صرع هم باعث بروز علائم خواب‌پریشی شده‌اند که در این صورت نیاز به بررسی‌های پزشکی دقیق‌تری دارند.
اگر فرد و اطرافیانش بتوانند درک دقیقی از علل این اختلال پیدا کنند، قطعا کمک بزرگی به آنها در یافتن راهکارهای درمانی مناسب و کاهش اثرات منفی این اختلال خواهد کرد. البته نباید مراجعه به پزشک متخصص را که از اولویت‌های اقدامات درمانی است، فراموش کرد.
انواع خواب پریشی
متوجه شدیم که خواب پریشی یا پاراسومنیا دسته‌ای از اختلالات است که در آن رفتارهای غیرعادی، احساسات، حرکات یا ادراکات در طول خواب رخ می‌دهد. این اختلالات به سه دسته اصلی تقسیم پاراسومنیا غیر REM، پاراسومنیا REM و سایر انواع پاراسومنیا می‌شوند. در ادامه توضیحات بیشتری را ارائه کرده‌ایم.
پاراسومنیا غیر REM
این دسته از اختلالات خواب در مرحله غیر REM (مرحله خواب عمیق) رخ می‌دهند. در این حالت، فرد در یک وضعیت بین خواب و بیداری قرار دارد و معمولاً دچار رفتارهای غیرارادی و غیرعادی می‌شود.
وحشت شبانه
وحشت شبانه نوعی اختلال خواب است که معمولاً در کودکان مشاهده می‌شود، اما بزرگسالان نیز دچار آن می‌شوند. در این حالت، فرد به طور ناگهانی از خواب بیدار می‌شود و دچار ترس شدید، افزایش ضربان قلب، تعریق و حتی فریاد زدن می‌شود. این افراد معمولاً بعد از بیدار شدن گیج هستند و چیزی از تجربه خود به یاد نمی‌آورند. علت وحشت شبانه ممکن است مواردی از جمله استرس، اضطراب، کم‌خوابی و سابقه خانوادگی باشد.
خواب‌گردی
خواب‌گردی حالتی است که فرد در حین خواب، از جایش بلند شده و به انجام فعالیت‌های مختلف مانند راه رفتن، صحبت کردن یا حتی انجام کارهای پیچیده می‌پردازد. خواب‌گردی معمولاً در مراحل عمیق خواب رخ می‌دهد و فرد بعد از بیدار شدن چیزی از آن به خاطر نمی‌آورد. پزشکان عوامل موثر در بروز خواب‌گردی را کمبود خواب، استرس، تب بالا و مصرف برخی داروها می‌دانند.
برانگیختگی گیج‌کننده
در این حالت، فرد پس از بیدار شدن از خواب عمیق، گیجی شدیدی را تجربه می‌کند و رفتارهای نامتعارف از خود نشان می‌دهد. حتی ممکن است در این وضعیت قادر به تشخیص مکان و زمان نباشد. این نوع از پاراسومنیا اغلب در کودکان رخ می‌دهد و احتمال می‌رود به دلیل کمبود خواب یا تغییرات ناگهانی در برنامه خواب باشد.
پاراسومنیا REM
این دسته از اختلالات خواب در مرحله REM (حرکت سریع چشم) رخ می‌دهند و معمولاً با تجربه خواب‌های واضح و زنده همراه هستند.
کابوس های شبانه
کابوس‌ها خواب‌های ترسناکی هستند که آنها هم معمولاً در مرحله REM رخ می‌دهند و باعث بیدار شدن فرد همراه با احساس ترس و استرس می‌شوند. این کابوس‌ها ممکن است تحت تأثیر استرس، تروما، مصرف داروهای خاص یا اختلالات روانی ایجاد شوند.
فلج خواب
فلج خواب حالتی است که فرد بلافاصله پس از بیدار شدن یا هنگام به خواب رفتن با آن درگیر می‌شود و قادر به حرکت کردن یا صحبت کردن نیست. این وضعیت معمولاً چند ثانیه تا چند دقیقه طول می‌کشد و در برخی مواقع فرد با احساس فشار روی سینه یا دیدن توهمات ترسناک مواجه می‌شود. فلج خواب هم احتمال می‌رود به دلایلی مثل کم‌خوابی، استرس یا نامنظم بودن برنامه خواب رخ دهد.
سایر انواع پاراسومنیا
علاوه بر پاراسومنیاهای غیر REM و REM، برخی دیگر از اختلالات نیز وجود دارند که در دسته‌بندی‌های سنتی جای نمی‌گیرند؛ اما همچنان بر کیفیت خواب و زندگی فرد تأثیر منفی می‌گذارند. این نوع از خواب پریشی‌ها ممکن است در هر مرحله از خواب رخ دهند و علائم متنوعی دارند. در ادامه، به برخی از رایج‌ترین انواع این اختلالات می‌پردازیم.
سندرم انفجار سر
در این حالت، فرد هنگام به خواب رفتن یا بیدار شدن، صدایی بلند مانند انفجار را در سر خود حس می‌کند. این حالت معمولاً دردناک نیست؛ اما در بسیاری از مواقع باعث اضطراب شدید شده است.
حرف زدن در خواب
حرف زدن در خواب یکی از شایع‌ترین انواع پاراسومنیا است که در آن فرد هنگام خواب به صورت ناخواسته صحبت می‌کند. این صحبت‌ها بعضی مواقع به شکل جملات نامفهوم و در برخی مواقع هم به صورت مکالمات قابل درک هستند.
توهمات خواب
توهمات خواب مثل دیدن یا شنیدن چیزهایی است که وجود خارجی ندارند. این توهمات معمولاً هنگام بیدار شدن یا به خواب رفتن رخ می‌دهند و در برخی مواقع احتمال دارد با فلج خواب همراه باشند.
شب‌ادراری
شب‌ادراری به دفع غیرارادی ادرار در خواب گفته می‌شود و معمولاً در کودکان شایع‌تر است. این اختلال می‌تواند ناشی از عوامل ژنتیکی، مشکلات روانی یا بیماری‌های جسمی باشد.
خوردن در خواب
برخی افراد در حالت خواب شروع به خوردن مواد غذایی می‌کنند. این اختلال متاسفانه ممکن است خطرناک باشد، زیرا احتمال دارد فرد بدون آگاهی غذاهای ناسالم یا مواد غیرخوراکی مصرف کند.
آیا خواب پریشی خطرناک است؟
می‌دانیم خواب پریشی نوعی از رفتارهای غیرطبیعی است که در طول خواب رخ می‌دهند. این رفتارها معمولاً در مرحله خواب عمیق یا حرکات سریع چشم یا NREM اتفاق می‌افتند. از اشکال رایج خواب پریشی می‌توان به راه‌رفتن در خواب، خواب‌گردی، یا صحبت کردن در خواب اشاره کرد. این اختلالات هم به‌طور مستقیم و هم غیرمستقیم خطراتی را برای فرد و اطرافیان ایجاد می‌کنند.
خطرات خواب پریشی به‌ویژه زمانی ملموس می‌شود که فرد در حال راه‌رفتن در خواب باشد. در این مواقع احتمال اینکه فرد بدون آگاهی از محیط خود از خانه خارج شود، به طور ناخواسته با موانع برخورد کند یا حتی تصادف کند، وجود دارد.
این خطرات حتی برای کودکانی که دچار این اختلال هستند بسیار جدی‌تر است، زیرا توانایی آنها برای محافظت از خود در برابر خطرات، بسیار کمتر از بزرگسالان است. در مواردی که فرد به‌طور مداوم به خواب‌گردی یا رفتارهای مشابه ادامه دهد، احتمال بروز آسیب‌های فیزیکی نظیر شکستگی استخوان‌ها یا جراحات داخلی وجود دارد.
علاوه بر خطرات فیزیکی، خواب پریشی به سلامت روانی و اجتماعی فرد نیز آسیب می‌رساند. فردی که خواب پریشی دارد، ممکن است به‌دلیل رفتارهای غیرارادی خود دچار اضطراب، احساس شرمندگی یا خجالت شود. این احساسات بر روابط فردی و کیفیت زندگی تأثیر منفی می‌گذارد. از سوی دیگر، این اختلالات می‌توانند باعث بی‌خوابی یا کاهش کیفیت خواب شوند که در نهایت منجر به مشکلات سلامتی مزمن مانند فشار خون بالا، بیماری‌های قلبی، یا مشکلات گوارشی شود.
روش‌های تشخیص پاراسومنیا
تشخیص پاراسومنیا به‌وسیله ترکیبی از ارزیابی‌های بالینی، گزارش‌های از رفتارهای خواب و در برخی موارد تست‌های تخصصی خواب امکان‌پذیر است.
- اولین گام در تشخیص این اختلالات، بررسی تاریخچه پزشکی فرد و بررسی علائم و نشانه‌ها است. پزشک معمولاً از فرد یا اعضای خانواده او درخواست می‌کند تا رفتارهای غیرطبیعی خواب را ثبت کنند. ثبت این موارد مثل ذکر زمان‌ها، نوع رفتارها (مانند خواب‌گردی یا صحبت کردن در خواب) و هرگونه حوادث ناخواسته به تشخیص درست بیماری، کمک می‌کند.
- پس از این مرحله، اگر تشخیص اولیه تایید شود، احتمالا پزشک درخواست آزمایش‌های بیشتر برای تأیید نوع پاراسومنیا دهد. یکی از روش‌های معمول، پلی سومنوگرافی (sleep study) است که در آن فرد به مدت یک شب در یک مرکز خواب زیر نظر قرار می‌گیرد. در این آزمایش، فعالیت‌های مغزی، حرکات چشم، فعالیت ماهیچه‌ها، ضربان قلب و تنفس فرد بررسی می‌شود تا مشخص شود که اختلالات خواب دقیقا در کدام مرحله از خواب اتفاق می‌افتند. این روش کمک می‌کند تا نوع دقیق پاراسومنیا (مثل خواب‌گردی یا خواب‌خوردن) شناسایی شود.
- همچنین، در برخی موارد، پزشکان از ارزیابی‌های روان‌شناختی یا تست‌های تصویربرداری مغزی برای شناسایی عوامل زمینه‌ای مانند اضطراب، افسردگی یا سایر اختلالات روانی استفاده می‌کنند. این روش‌ها کمک می‌کنند تا علت اصلی بروز پاراسومنیا مشخص شود و پزشک بتواند با توجه آن، بهترین درمان را پیشنهاد دهد.
روش‌های درمان خواب پریشی
درمان خواب پریشی معمولاً بستگی به شدت و نوع اختلال دارد. برای برخی افراد، تغییرات ساده در سبک زندگی و بهبود عادات خواب کمک‌کننده است. برای مثال، رعایت یک ساعت خواب منظم، اجتناب از مصرف کافئین یا داروهای محرک قبل از خواب، و ایجاد محیطی آرام و امن برای خواب تا حد زیادی به کاهش رفتارهای غیرطبیعی کمک می‌کند. در این شرایط، مراقبت از محیط خواب برای جلوگیری از برخورد با موانع و آسیب‌های احتمالی نیز اهمیت دارد.
در موارد شدیدتر، پزشکان درمان‌های دارویی را پیشنهاد می‌کنند. داروهایی مانند بنزودیازپین‌ها یا داروهای ضد اضطراب برای کاهش فعالیت‌های غیرطبیعی خواب مفید هستند. این داروها معمولاً برای افرادی تجویز می‌شوند که دچار خواب‌گردی مکرر یا سایر رفتارهای خطرناک هستند. این داروها کمک می‌کنند تا مراحل خواب عمیق به‌طور بهتری مدیریت شوند و اختلالات کاهش یابند.
در نهایت، درمان‌های روان‌شناختی مانند رفتار درمانی شناختی (CBT) نیز مفید هستند. این روش‌ها به پزشک کمک می‌کنند تا علل روانی زمینه‌ساز پاراسومنیا مانند استرس یا اضطراب را شناسایی کرده و به بیمار کمک کند تا آن را مدیریت کند.
همچنین، درمان‌های رفتاری مانند استفاده از تکنیک‌های آرام‌سازی و تنظیم خواب نیز در کاهش علائم مؤثر هستند. در برخی موارد نادر، هنگامی که درمان‌های غیر دارویی و دارویی نتیجه‌ای نداشته باشند، پزشکان گزینه‌های جراحی را برای رفع اختلالات عصبی یا ساختاری که باعث پاراسومنیا می‌شوند، مورد بررسی قرار می‌دهند.
سخن پایانی
خواب پریشی کیفیت خواب و زندگی روزمره افراد را تحت تأثیر قرار می‌دهد. این اختلالات، بسته به نوع و شدت، مشکلات جسمی و روانی را در فرد ایجاد می‌کند. آگاهی از علل و علائم آنها به تشخیص و درمان بهتر کمک خواهد کرد.
با توجه به اینکه عوامل متعددی در بروز این اختلال نقش دارند، مراجعه به پزشک متخصص برای انجام آزمایش‌های لازم جهت شناسایی علت اصلی و اتخاذ بهترین روش درمانی الزامی است. همچنین، اصلاح سبک زندگی، رعایت بهداشت خواب و کاهش استرس می‌تواند در کنترل و کاهش علائم این اختلال مؤثر باشد.
اگر شما یا یکی از عزیزانتان با علائم خواب پریشی مواجه هستید، توصیه می‌کنیم برای بررسی دقیق‌تر به متخصص خواب مراجعه کنید. درمان به‌موقع از بروز عوارض جدی جلوگیری می‌کند و کیفیت زندگی شما را بهبود می‌بخشد.
بله، خواب پریشی در بسیاری از موارد قابل درمان است. روش‌های درمان شامل اصلاح سبک زندگی، کاهش استرس، درمان شناختی-رفتاری و در موارد شدید، مصرف داروهای تجویز شده توسط پزشک می‌شود.
خیر، خواب پریشی یک اختلال فردی است و از طریق تماس یا مجاورت با دیگران منتقل نمی‌شود. این اختلال معمولاً به دلیل عوامل ژنتیکی، محیطی یا روانی بروز پیدا می‌کند.
بله، برخی از انواع خواب پریشی مانند وحشت شبانه و خواب‌گردی در کودکان شایع‌تر است. این اختلالات معمولاً با افزایش سن کاهش پیدا می‌کنند، اما در برخی موارد تا بزرگسالی ادامه دارند.
بله، رعایت بهداشت خواب، کاهش استرس، داشتن یک برنامه خواب منظم و اجتناب از مصرف کافئین و الکل قبل از خواب به کاهش علائم خواب پریشی کمک می‌کند.
دیدگاه خود را با ما در میان بگذارید